Medale z panowania Zygmunta Augusta

No. 34.

Popiersie Jana Łaskiego z boku widziane, z długą i gęstą brodą i takimiż wąsami. Głowa nakryta czapką okrągłą; odzienie zwyczajne duchownych dyssydentów. Napis: JOANMES A LASCO AET[atis] LVI. A[nno] DO[mini] 1557, to jest: Jan z Łaska w roku wieku swego pięćdziesiątym szóstym, roku Pańskiego 1557.

Medal ten strony odwrotnej nie ma. (a)

Wyobrażenie to, jest człowieka jednego z tych, których duma, upór, niespokojność i chęć przerobienia innych na wymyślny układ swój, i pociągnienia do zdań urojonych, nieszczęśliwymi czynią, i nigdzie spokojnie życie przepędzić nie pozwalają. Stawszy się on nienawistnym katolikom, których religię porzucił, nie był dla tego milszym dyssydentom, których wyznania nieprzyzwoitą zdań mieszaniną, skłonnością do nowości, niespokojnością umysłu, żądzą przewodzenia nad innymi wątlił.

Urodził się on, jak jedni pisarze chcą, roku 1499 jak drudzy, za którymi jest ten medal, utrzymują, w roku 1501. w Polsce z familii bardzo zacnej, wysokiemi dostojnościami zaszczyconej. Ojciec jego, Jarosław Łaski, Wojewoda Sieradzki, matka Lanckorońska; stryjem jego był ów sławny Jan Łaski, Arcybiskup Gnieźnieński co pierwszy prawa rozsypane Polski w jedno zebrał.

Po skończonych w Polsce naukach, udał się zwyczajem młodzi zacniejszej Polskiej do obcych krajów, i zwiedził Włochy, Niemcy, Szwajcaryę i Francyę. Oecolampadius przewodnikiem jego był w nauce Teologii, Zwinglius w wykładzie pisma Świętego, a Pellikan w Hebrajskim języku.

Kiedy bracia jego w świeckim stanie ubiegać się do wyższych dostojności zamierzali, on stanu duchownego torem do tegoż kresu, wsparty powagą stryja swego, trafić usiłował, i w rzeczy samej sporym krokiem w tej drodze postępował, kiedy Proboszczem Gnieźnieńskim i Łęczyckim, Kustoszem Płockim, Kanonikiem Krakowskim został. Forytowano go nawet na Biskupstwa, i już mianowany był Biskupem Wespryneńskim w Węgrzech.

Nie był Kanclerzem w Polsce Jan Łaski, jak niektórzy piszą; błąd ten stąd wyniknął, iż Łaski Arcybiskup Gnieźnieński, któremu imie także było Jan, godność Kanclerską piastował, lecz wtedy Jan Łaski, o którym jest rzecz, ledwie miał lat dziesięć. Podejrzenie niepłonne, do którego on sam był powodem, o jego w wierze niestateczności, gdy wielu nań obruszyło, on czyli z bojaźni prześladowania, czyli z chęci większej swobody, złożył wszystkie duchowne dostojności i do Niemiec w roku 1540. wyjechał. Mienią niektórzy, iż z duchownej godności wyzuty był przez Gamrata, Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, dla tego, iż ślubem małżeńskim się był obowiązał, ale to, jak wnet obaczymy, inni inaczej opowiadają. W Wittenberdze uroczyście do panującego tam wyznania przystąpił, i z tamtąd udał się do Niderland, do Lowanium, gdzie podług powszechnej powieści dopiero sobie żonę, podłego urodzenia niewiastę, zaślubił. Wnet potem przeniósł się do miasta Embden w Ostfryzyi, gdzie, gdy mu Hrabia panujący Emo II urząd Superintendenta ofiarował, on się z tego wymówił, i przyjaciela swego Albrychta Hardenberga na swoje miejsce zalecił.

Po krótkiej do Polski w roku 1542 podróży, dokąd go bracia ciężką chorobą złożeni wzywali, powrócił do Embden, gdzie Anna Grafowa wdowa Emona II. nakłoniła go do przyjęcia urzędu Superintendenta kościołów onego kraju. Ile się skromnym okazywał przed objęciem onej godności, tyle zaciętej zapalczywości dał dowody, w sprawowaniu tego urzędu. Targnął się niesłychaną zawziętością na pozostałych w onym kraju Zakonników, na obrazy, ołtarze i trwające w Ostfryzyi ślady katolictwa, na nowochrzceńców z Niderland zbiegłych, nakoniec na samychże swego wyznania duchownych, z którymi długie, uporczywe i zawzięte wiódł rozterki, utrzymując przeciw nim własne zdania, wprowadzając obrządki od nich nieprzyjęte. Powstały stąd gwałtowne zaburzenia. Uniknął zgubnych ich skutków Łaski wezwany w roku 1549 od Arcybiskupa Kantuaryjskiego, Tomasza Kramera, do Anglii, jako człowiek bardzo zdatny do ugruntowania zmian religijnych w Anglii, od Króla Edwarda VI wprowadzonych. Został tam przełożonym nad zgromadzeniem zbiegłych dla wiary Niemców Niderlandczyków i Francuzów. W tem zgromadzeniu trwające jeszcze ostatki zwyczajów i obrządków katolickich uprzątnąć usiłował Łaski, a ułożony przez siebie porządek nabożeństwa i karności wprowadził.

Po zmarłym Edwardzie Królowa Marya na tron wstąpiwszy, kościół wyznaczony Łaskiemu odebrała, i trzodę jego rozproszyła. Szukał on na ten czas przytułku w Danii, ale gdy się to dla niezgodnych zdań jego z Duńczykami, co do religii, nie powiodło, powrócił do Embden, gdzie nowe od niego wzniecone były kłótnie, póki za naleganiem rządu w Niderlandach, nie został, jako człowiek burzliwy, zniewolony innego szukać schronienia. Tułał się więc po Niemczech, wszędzie prześladowany, od dyssydentów nawet bardziej, niż od katolików. Nakoniec od niektórych dyssydentów, mianowicie od Mikołaja Radziwiłła, Wojewody Wileńskiego wezwany, powrócił do Polski, który to powrót nie tylko katolików, ale i wielu dyssydentów, różniących się od niego w nauce i obrządkach obruszył. W Polsce będąc, często odmieniał siedlisko, najwięcej jednak przebywał w Pińczowie, gdzie i życia dokonał w roku 1560 nie zaś w roku 1550 jak w Dykcyonarzu Krasickiego, może przez omyłkę druku wyrażono. (Albertrandi.)

Pragnąc uzupełnić biografię Jana Łaskiego, umieścimy tu powody, dla których tenże Łaski w młodszych swoich latach Biskupem Wespryneńskim w Węgrzech mianowany został (b)

Familia Łaskich ważne oddała usługi Janowi Zapoli, którego po śmierci Ludwika Jagiellończyka w roku 1526 część Węgrów za Króla była uznała. Jan Łaski Prymas, wydawca zbioru praw Koronnych, i synowiec jego Hieronim, brat naszego Jana Łaskiego, dostarczali Turkom, sprzymierzeńcom Jana Zapoli, broni i potrzeb wojennych. Nie mogła stolica Apostolska pochwalać Arcybiskupa z Turkami w tak ścisłych zostającego związkach, a Klemens VII sprzyjający Arcyxięciu Ferdynandowi, który z Janem Zapolą o Koronę Węgierską walczył, wyklął Jana Łaskiego wraz z jego rodziną. W exkommuniee tej czytamy między innemi co następuje:

»Ci, którzy religii katolickiej nie bronią, popełniają występek zbiegów. Lecz co więcej, znajdują się zdrajcy, którzy donoszą nieprzyjaciołom imienia chrześciańskiego o rzeczach chrześciaństwa się tyczących, i onychże posiłkują, używając na to dochodów duchownych, i innych do wspomagania ich nakłaniając; wszelako gorszymi jeszcze są ci, którzy na wzór Judasza Iskaryota z samym nieprzyjacielem szkaradne zawierają przymierze. Wszystkiego tego dopuścił się zwolennik potępienia, brat Judasza Iskaryota, Jan Łaski z nazwiska Arcybiskup Gnieźnieński, z czynów zaś swoich Arcydiabeł, który jako wąż kazi krew chrześciańską.«

Niżej mówi Papież w tejże exkommuniee: »Tenże Jan Łaski, jakby drugi Kore, pogardzając rozkazem Mojżesza, wielu szlachty Polskiej i krewnych swoich do tego pobudził, iż wbrew rozkazom Króla Polskiego przystali do Turków i do Wojewody (Jana Zapoli) i z chrześcianami (to jest, z Arcyxiążęciem Ferdynandem) wojnę toczą.«

Nasz Jan Łaski, któremu niniejszy medal wybitym został, wraz z ojcem i bratem gorliwie Janowi Zapoli służył, i w roku 1530 Poselstwo od niego do Zygmunta I sprawował. Za takie jego zasługi mianował go Jan Zapola Biskupem Wespryneńskim.

Tenże Jan Łaski pisał wiele w materyi religii, ale pisma jego tak są dziś rzadkie, że najlepszym naszym Bibliografom zaledwie z powieści innych są znajome. My o tych tylko dziełach Łaskiego mówić tu będziemy, któreśmy sami widzieli. Biblioteka miasta Gdańska posiada następujące Księgi tego Autora:

1. Defensio verae semperque in Ecclesia receptae doctrinae de Christi Domini incarnatione, adversus Mennonem Simonis Anabaptistarum Doctorem, per Joannem a Lasco Poloniae Baronem, Ministrom Ecclesiarum Phrisiae orientais. Bonnae ex officina Laurentii Mylis. Anno MDXLV in 8. sig. K. 5.

2. Epistolae tres lectu dignissimae de recta et legitima Ecclesiarum bene instituendarum ratione ac modo ad Potentissimum Regem Poloniae, Senatum, reliquosque ordines. D. Joanne a Lasco Barone Poloniae autore. Basileae per Joannem Oporinum. In 8. stron 110. Na końcu rok wydania 1356.

3. Purgatio Ministrorum in Ecclesiis Peregrinorum Francofurti. Autore D. Joanne a Lasco Barone Poloniae. Basileae per Joannem Oponnum. in 8. stron 66. Na końcu rok wydania 1556.

(a) Gabinet Paryski tenże medal dwustronny posiada, z popiersiem Kalwina na stronie odwrotnej wyrytym. Medal Paryski jest odlewany. Niepewnymi przeto będąc, czyli strona odwrotna istotnie do tego należy medalu, rycinę jej oddzielnie w końca tego artykułu umieszczamy.

(b) Czytaj akta Tomickiego.