Medale z panowania Henryka Walezyusza

No. 39.

Popiersie Henryka, Króla Polskiego z boku widziane. Król okryty jest zbroją, na zbroi nosi płaszcz, czyli drapery; głowa jego laurem jest uwieńczona. Napis: HENRICUS D[ei] G[ratia] POLONIAE REX INVIC[tissimus] 1573, to jest: Henryk z Bożej łaski Król Polski niezwyciężony 1573.

Strona odwrotna przedstawia morze, na którem dwa statki płyną. W oddaleniu wznosi się góra z wiatrakiem, na dole nad wodę ciągną się mury, jak gdyby nadbrzeżnej twierdzy. Po drugiej stronie widać wschodzące słońce, które promieniami swymi rozpędza chmury, w koło jest napis: EXTERNO PORTAT SUA LUMINA MONDO [sic], to jest: obcemu światu niesie światło swoje.

Rzadki ten medal znajduje się w zbiorze Edwarda Barona Rastawieckiego.

Panujący w Polsce dom Jagielloński wygasł na Zygmuncie Auguście w roku 1572. W tej ważnej dla kraju naszego epoce postanowił Naród Koronę Polską na zawsze obieralną uczynić.

Łudzili się niebaczni przodkowie nasi tą nadzieją, że wybór najzdatniejszego i najcnotliwszego z pomiędzy pretendentów do Korony, zabezpieczy dobro kraju, zapewni powagę Rządu bez uszczerbku wolności i publicznych swobód. Do tych pochlebnych nadzieji, które w owym czasie najznakomitszych łudziły Polaków, łączyły się i niecne namiętności tych, którzy przy każdym wyborze nowego Króla, nieprawe ztąd sobie obiecywali korzyści. Ziściły się niestety widoki samolubstwa w tym właśnie stosunku, w jakim się zawiodły nadzieje gorliwych o dobro Ojczyzny obywateli.

Celniejszymi pretendentami do Korony Polskiej po zejściu Zygmunta Augusta byli: Maxymilian Cesarz Niemiecki, syn jego Ernest, Jan III Król Szwedzki i Henryk Walezyusz, brat panującego w ów czas we Francyi Karola IX. Litwini życzyli sobie Iwana Wasilewicza II w celu zabezpieczenia sobie stałego z Moskwą pokoju.

Pierwsza ta zaraz elekcya okazała, jak niebezpiecznem było przyjęte prawidło obieralności Królów. Rozdrażnione sporami religijnymi za Zygmunta Augusta umysły, podzieliły Polskę w czasie bezkrólewia na zagorzałe i nawzajem się nienawidzące stronnictwa Katolików, Lutrów i Kalwinów.

Wpływ postronnych mocarstw na elekcyę Króla Polskiego, niemniejsze na przyszłość rokował narodowi niebezpieczeństwo.

Protestacya Porty Ottomańskiej przeciw wyborowi Xiążęcia z domu Austriackiego powinna była bydź skazówką dla Sejmu, że obce dwory w podobnych razach szukać koniecznie będą wpływu na obrady narodu, to jest, dążyć do tego, aby te obrady niepodległemi i zawisłemi od siebie uczynić.

Próżnemi były te skazówki grożących krajowi niebezpieczeństw; zebrana na polu elekcyjnem Szlachta ani ich pojąć, ani ocenić nie umiała.

Spory niezgodnych między sobą Polaków zwolniały nieco przez pojednanie się stronników wyznania Augsburskiego z Katolikami. Ewangielicy Wielkopolscy lękając się, aby Kalwini Króla swojej religii nie obrali, tem łatwiej się do Katolików przyłączyli, że ustawa Sejmu różnowiercom zabezpieczała pokój i wolne wyznanie ich wiary. Wahały się jednak jeszcze umysły między Ernestem Arcysiąięciem Austriackim i Henrykiem Walezyuszem, lecz Jan Montluc, Poseł Francuski większość głosów na stronę Henryka przeciągnął, wzbudzając nieufność ku domowi Austryackiemu, który objąwszy Koronę Węgierską i Czeską, wolne te narody usiłował na zawsze podległymi sobie uczynić.

Gdy tym sposobem strona Francuska znacznie się wzmogła, Prymas ogłosił Henryka (a) Walezyusza Królem Polskim, pod następującymi warunkami, które Poseł Francuski imieniem jego zaprzysiągł:

• Utrzymanie swobód narodowych.
• Wieczne z Francyą przymierze i korzyści handlowe dla Polaków we Francyi
• Sprowadzenie czterech tysięcy piechoty Gaskończyków do Polski i utrzymanie ich na żołdzie Francuskim
• Dostawienie floty wojennej na morzu Baltyckim
• Powrócenie Polsce miasta Narwy, które Moskale byli opanowali
• Zapłacenie długów Rzeczypospolitej i zmarłego Króla

W skutku uchwały Sejmu elekcyjnego, świetne Poselstwo udało się do Paryża w celu zaproszenia nowego Króla do objęcia tronu. Członkami tej deputacyi byli: Adam Konarski Biskup Poznański, Wojciech Łaski Wojewoda Sieradzki, Jan Tęczyński Kasztelan Wojnicki, Jan Tomicki Kasztelan Gnieźnieński, Jan Herburt Kasztelan Raciążki, z Korony, a Xiążę Mikołaj Radziwiłł z Litwy; z stanu rycerskiego zaś Jan Zamojski, Jan Zborowski, Mikołaj Tomicki i Alexander Proński i kilku innych.

Posłuchajmy dziejopisa Francuskiego De Thou, który w tych słowach o Poselstwie Polskiém w Paryżu mówi. »Poselstwo Polskie przybyło do Paryża z orszakiem składającym się z 250 osób stanu szlacheckiego. Wjechali Posłowie bramą S. Marcina w pięćdziesiąt czterokonnych pojazdach; cała ludność stolicy wylała się na przedmieście dla przypatrzenia się im. Nie wstrzymał nikogo, ani wiek, ani płeć, ani stan; wszystkie okna były wynajęte, dachy nawet ludźmi przepełnione zawaleniem się groziły. Silny wzrost Polaków, twarze ich pełne zdrowia, na których się niezwyczajna Francuzom malowała powaga, długie brody, głowy golone, czapki kosztownemi futrami obszyte, szable drogimi kamieniami nasadzane, wszystko to zadziwiało Francuzów.«

»Nikogo między Polakami nie było takiego, któryby doskonale łacińskiego nie posiadał języka, wielu z pomiędzy nich po włosku i po niemiecku umiało; niektórzy tak dokładną mieli wymowę francuską, że się zdawali zrodzeni raczej nad brzegami Sekwany lub Loary, niżeli nad Wisłą, lub Dnieprem. Wiadomość ta obcych języków niemało zawstydzała dworzan Francuskich, którzy mało się naukami zajmowali, a gdy do nich Polak który po łacinie mówił, oni się rumienili i na migi odpowiadali. Nie takiem jest wychowanie Polaków; kraj ten miasteczkami, wsiami i zamkami okryty, wielu rzekami przerżnięty, chlubi się liczną i wspaniałomyślną szlachtą, która chęć do spraw wojennych łączy z zamiłowaniem nauk. Młodzi Polacy zwykli własną opuszczać Ojczyznę i w cudze jeździć kraje, zkąd wiele bardzo nauki i wiadomości do użycia przydatnych da kraju swego przywożą.«

Takimi byli Polacy w XVI wieku, kiedy Henryka Xiażęcia d'Anjou do tronu swego powołali.

(a) Henryk Król rodził się roku 1884 dnia 19 Września z Henryka II Króla Francuskiego i Katarzyny, córki Wawrzyńca Medyceusza, Xiążęcia Urbinu. Obrany Królem Polskim 5 Kwietnia 1573 koronowany w Krakowie 21 Lutego 1574 roku; odebrawszy wiadomość o śmierci Karola IX brata swego, tajemnie ujechał z Krakowa 18 Czerwca roku 1874. Reszta jego życia do Historyi Polskiej nie należy.

Zdjęcie: Archiwum GNDM