Medale z panowania Stanisława Augusta

No. 540.

Głowa króla, bindą królewską opasana, twarz z prawej strony widziana. Napis do koła: STANISLAUS AUGUSTUS D[ei] G[ratia] REX POLONIAE M[agnus] D[ux] LITUA[niae], to jest: Stanisław August z bożej łaski król polski, wielki xiążę litewski. Pod szyją są cyfry mincarza I. P. H[olzhäusser].

Strona odwrotna. Sam napis: ORDINUM OMNIUM CONSENSU, URBIUM PROSPERITAS CONFIRMATA, MUNICIPES AD FLORENTIOREM STATUM SPONSIONE PUBLICA ADSPIRARE PERMISSI. XVIII. APRILIS MDCCXCI. To jest: Za zgodą wszystkich stanów zapewniona miast pomyślność, obywatelom pod publiczną rękojmią nadana sposobność dźwignienia się do stanu szczęśliwszego. Dnia 18 Kwietnia 1791.

---

Jak w innych krajach, tak i u nas, miasta pierwiastkowo były to niejako warownie, chroniące tam osiadłych i okolicznych mieszkańców od napadu nieprzyjaciół. (1) Zakładać je królowie tylko mieli prawa, udzielali go niekiedy świeckim i duchownym. (2) Zostawały pod władzą sędziów, kasztelanów, wojewodów, znosiły ciężkie daniny i służby. Przemoc zwierzchników, uciążliwe powinności, wtargnienia Tatarów, obracających częstokroć miasta nasze w perzynę, odstraszały przychodniów. Dobroczynna rządzących krajem opieka, ilekroć dała się im uczuć, wzmagała je w ludność. (3) Wzrosły więc w siły, jakoż dowód oczywisty mamy, kiedy w 992 roku do wojsk Bolesława Chrobrego, dostawiał Poznań 5300, Gniezno 6500, Władysław 2800, Santok 2300 pieszych wojowników (4).

W 993 roku Kraków już był oszańcowany, a w 1081 trzymiesięczne oblężenie Węgrów wytrzymał i dopiero poddać się był przymuszony (5).

Czyli miasta należały, i w jakim sposobie, do praw krajowych, trudno jest zakreślić w takiem oddaleniu wieków. W chwilach pierwiastkowego ich wzrostu (6) zaczęto ściągać rękodzielników i rzemieślników z Niemiec i zostawiono im prawa (magdeburskiemi zwane) do których nawykli. Taki przywilej otrzymał Kraków od Bolesława Wstydliwego 1257 roku (7). Zyskiwały go potem i inne miasta (8) i tym sposobem wyjęte zostały z pod uciskającej władzy kasztelanów i wojewodów. Tak się one rządziły i sądziły same (9) i miały wolność czynienia uchwał, wilkierzami zwanych; lecz te ściągały się jedynie do wewnętrznego porządku. (10) Apellacye szły do Magdeburga, gdzie udawały się strony, albo wzywały ztamtąd mających rozpoznawać dzieła sędziów.

Jedno i drugie było kosztownem i zatrudniającem; w roku więc 1356 Kazimierz Wielki zwołał stany, przyzwał wojtów, ławników i sołtysów, i za wspólną naradą, sąd apellacyjny w Krakowie postanowił (11) z wójta i 7 osób złożony. Ztamtąd odwoływano się do króla, który z 6^iu wybranymi z miast radcami, ostatecznie sądził (12).

Warszawa w XIII^m wieku mało znacząca, dopiero w początku XIV^go zaczęła się wznosić i miała swego wójta i ławników (13). Miasta pruskie używały początkowo prawa magdeburskiego. Prawo chełmińskie było tylko umiarkowaniem magdeburskiego, kiedy tam sad appellacyjny, czyli Skabinat powstał. Tem prawem rządziły się Mazowsze i podlaskie miasta (14).

Zygmunt I oznaczył był kommissyę dla uporządkowania tego prawa, lecz jej prace nie przyniosły żadnego skutku; wyszły tylko prywatne tych praw zbiory, przez Gdańszczan przyjęte, pod tytułem: Jus revisum Culmense i w Toruniu używane Jus emendatum Culmense (15).

Umowę Kazimierza Wielkiego z Krzyżakami w roku 1343 wraz z szlachtą podpisały miasta Kraków, Poznań, Sendomirz, Sandecz, Kalisz, Wrocławek i Brześć kujawski, zapewniając, że gdyby król przymierza dotrzymać nie chciał, nie będą mu dawać pomocy.

W 1373 i 1374 roku, celniejsze miasta przyrzekły Ludwikowi zachować wierność dla jego córek (16), co ponowiły po jego zgonie. (17). Odtąd do każdego wyboru królów należały. Posłuszeństwo zapewniały miasta w roku 1386 Władysławowi Jagielle, po zgonie Jadwigi królowej, oraz i czwartej jego małżonce Zofii (18). W roku 1411 gwarantowały traktat z Krzyżakami (19). W 1430 roku stany królestwa polskiego zaręczają, że jednego z synów Władysława wzniosą na tron, którego uznają zdolniejszym. Do tej uchwały należały miasta (20).

Należały one także do wyboru Władysława III (21), który przywileje ich potwierdził (22). Wespół z radami szlachty przystąpiły i miasta do konfederacyi korczyńskiej, gdzie się obowiązały działać wspólnie przeciwko tym wszystkim, coby ustawom i pospolitemu prawu nie byli posłuszni (23). Podpisały oraz pokój zawarty z zakonem Krzyżaków w roku 1436. (24).

W składzie miasta Lwowa jest 44 pieczęciami stwierdzony związek obywateli lwowskiego i żydaczewskiego powiatu, z temiż miastami (25).

Kazimirz Jagiellończyk w roku 1444, miasta Wilno, Troki, Połock, Witebsk, Smoleńsk, Kijów, Żytomirz, Słuck, Mińsk, Nowogrodek, Łuck, Brześć, Drohiczyn, Kowno i Grodno uznał za celniejsze w Litwie. (26). Swobody krajowe potwierdzając w roku 1453 i 1455 wspomina równie o miastach (27).

W roku 1454 wraz z innemi stanami poddały się rzeczonemu królowi, Pruss zachodnich grody (28). Król zapewnił ziemiom pruskim prawa magdeburskie, chełmińskie, polskie i pruskie, jakiego gdzie używano (29).

W tymże roku, kiedy szlachta oświęcimska hołd oddawała i pod przysięgą zaręczała wierność, wzmiankowane są i miasta (30). Przywilej Jana Alberta, duchownym i świeckim dany, ściąga się także do miast (31). Byli ich posłowie, kiedy Alexander król w Radomiu w roku 1505 księgę praw nadał, do których i magdeburskie dołączył (32).

Wolny wybór Zygmunta I na króla polskiego stanął przez rady państwa, przez X. X. mazowieckich i przez miasta (33).

Znajdują się dotąd w archiwach miejskich listy, któremi Zygmunt I w roku 1510 wzywa miasta do naradzeń sejmowych (34). Przywileje króla roku 1518, (35) i 1539 znajdujące się w metryce koronnej, w księdze pod literą J. D. na karcie 24, zapewniały podług dawnego zwyczaju miejsce dla posłów miasta Krakowa w zbiorze posłów ziemskich. — Toż samo potwierdzone jest w roku 1545 (36). Zdaje się, że nieprzyzwoite postępowania możniejszej szlachty, odstręczały mieszczan od używania tego dobrodziejstwa (37).

W 1543 roku król szlachcie żądającej uchylenia emporyów czyli składów, odpowiedział, że bez zezwolenia miast tego uczynić nie wypada (38).

Tenże król w Krakowie, w poniedziałek po Ś. Marcinie 1545 roku drukowanym uniwersałem, wzywa miasto Będzyn, ażeby równie jak inne grody, żalące się na ucisk wdawania podwód, zesłały umocowanych, dla naradzenia się, jakby znieść ten ciężar, a postanowieniem pewnej opłaty, potrzeby kraju opatrzyć (39).

Za następcy jego, ostatniego z Jagiełłów rodu, należały miasta do umów o unią w 1563 roku (40). W rok potem dnia 1 Lipca w Bielsku, potwierdzając poprawiony statut, obowiązuje król mieszczan do osobistego stawienia się na wojnie (41). Oddzielnym przywilejem zapewnia swobody, wynikające z magdeburskiego prawa (42).

Na sejmie 1568 roku Zygmunt August zasiadających w magistracie wileńskim zrównał z szlachtą i wysyłanie trzech posłów od miasta Wilna na sejm litewski upewnił, jakoż unię w 1569 roku podpisali pełnomocnicy wileńscy. Widać ztąd, że posłowie stolicy Korony i Litwy, równe mieli prawo (43), lecz tu się kończy wpływ ich do prawodawstwa, od którego usuwa ich przemoc szlachty, następnie do wyboru królów tylko przypuszcza (44).

Miasta Mazowsza, Pruss i Litwy, przed zjednoczeniem się z Polską równe miały swobody (45). Do konfederacyi warszawskiej w 1575 roku miasta przypuszczone zostały, lecz nie wolno im było naradzać się wspólnie. — Stefan król postanowiwszy sąd oddzielny dla szlachty, sądzenie miast sobie zostawił. W roku 1558 Lwów i Warszawa równość praw utrzymały z Krakowem i Poznaniem (46). Na oryginale pozwolenia wyjazdu do Szwecyi, danym Zygmuntowi III na sejmie 1593 roku dnia 15 Czerwca, podpisali się posłowie Krakowa, Gdańska, Torunia, Elbląga (47).

Za tego króla jednak zaczęły upadać miasta (48). Posłowie Krakowa, Wilna, Poznania i Lwowa, znajdowali się przy wyborze Władysława IV w 1632 roku, lecz w roku 1648 już od elekcyi królów były usuwane.

Konfederacya warszawska w roku 1668, obiecywała rozważyć przywileje i prawa miast, przywrócić je do dawnych swobód (49), lecz to nie przyszło do skutku.

Sądownictwo wyższej instancyi od sądów appellacyjnych przeszło do assessoryj. Odtąd, jak królowie przestali opiekować się miastami, szlachta, ścieśniająca przy każdym wyborze władzę monarchów, tem więcej uniżała i stan miejski. Starostowie gnębili i do ostatniego przywiedli zniszczenia wspaniałe niegdyś i przemożne grody. Szlacheckie i duchowne miasteczka, zwykle od wsiów różniły się tylko uwolnieniem od niektórych ciężarów i jarmarkami. Nie wolno było mieszczanom dóbr kupować, albo dzierzawić, wyłączono tylko obywateli Torunia, Gdańska i innych miast pruskich, Krakowa, Wilna, Lwowa, Lublina oraz niektóre oddzielne osoby z warszawskich mieszkańców (51). Nie mogli oni posiadać dóbr królewskich, urzędów celnych, kanonij, wyjąwszy prebendy doktorskie. Osobny powinni byli mieć ubiór i wyjąwszy urzędników, żaden z nich nie mógł nosić jedwabnych materyj, futer i safianowych butów (51). Później jednak to prawo nie spełniane było.

Księga, której tytuł: "prawa miast polskich co do władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej", a za nią Jekiel, utrzymują, że posłowie miast na sejmie zawsze mieli głos i miejsce. Przeciwia się temu Czacki, i twierdzi, że należały do wyboru królów, potwierdzane miały swobody, wzywane w okolicznościach miast się tyczących, lecz nie miały udziału prawodawczej władzy zarówno z stanem szlacheckim. Stolice tylko Korony i Litwy, to jest Kraków i Wilno, ten przywilej posiadały, jakoż te wszystkie szczegóły, które tu przytaczamy, stwierdzają zdanie Czackiego.

Konfederacyja jeneralna, na sejmie konwokacyjnym 1764 roku, tit: Ubezpieczenie miast, wiele na ich pożytek ustanowiła. Jakoż alienacyj na rzecz duchownych zabroniła, zyski zwyczajne z przemysłu dla mieszczan zawarowała, od bezpłatnego kwaterunku, które ex officio nazywano, uwolniła. W dalszych latach panowania Stanisława Augusta, wzrastające światło zaczęło niszczyć przesądy, wątlić niepotrzebną pychę szlachty. Dążono ku uleszeniu kraju, szlachetniejszy sposób myślenia zaczął sie wzmagać. Wzniosły się głosy światłych mężów za uciśnionemi. Pisarz uwag nad życiem Jana Zamoyskiego X. Staszic (52) w dziele, którego tytuł: "Przestrogi dla Polski", doradza dźwignienie miast, oswobodzenie włościan z niewoli, zrównanie wszystkich obywateli w obliczu prawa.

Adam Mędrzycki, później mecenas przy sądzie kassacyjnym, autor czterech dzieł, bez imienia wydanych (53), przekładał, że świetność kraju w znacznej części od pomyślności miast zależy.

Poseł inflantski Julian Niemcewicz, w wymownym glosie 1789 roku 13° Oktobra mianym, doradza, ażeby stan trzeci do reprezentacyi był przypuszczony. Nakoniec na wniesienie Suchorzewskiego, posła kaliskiego, któremu zbawienny ten projekt przez dobrze myślących poddany został, w dniu 18 Kwietnia 1791 roku, stan miejski ważne i korzystne uzyskał dla siebie prawa.

Dnia 24 Czerwca 1791 roku, uchwalone zostało prawo, opisujące urządzenie wewnętrzne miast wolnych rzeczypospolitej i w koronie i wielkiem xięstwie litewskiem. Radość miast z powodu prawa zapadłego była powszechną, pomnożył ją marszałek sejmu Małachowski w dniu 29 Kwietnia, gdy z wielu posłami i innemi znakomitemi, tak z cywilnego jak i wojskowego stanu, osobami, zapisali się w księgę miejską. — Ten przykład i na prowincyach był naśladowany.

---

(1) Żądanych wiadomości udzieliły mi: Jekiela Pohlens Staatsveränderungen und letzte Verfassung. Dzieło Czackiego i biblioteka porycka. Żałuję, że nie mam teraz pod ręką Surowieckiego, o Upadku przemysłu i miast w Polsce. Z ukontentowaniem czytałem tę książkę i do niej ciekawych odsyłam.

(2) W bibliotece poryckiej oryginały od najdawniejszych czasów, to jest od roku 1188 do 1400 pod No. 9. Przywilej Kazimierza Łęczyc i Kujaw, mocą którego dozwala Cystersom zakładać miasto Landen podług praw teutońskich, datowany w Wodzisławiu 1250 roku. Pod No. 18 w Kaliszu 1269 roku Bolesław xiążę polski nadaje wolność wznieść miasto Kościel, w dziedzictwie klasztoru Laudenskiego, które praw teutońskich używać jest mocne.

(3) W tejże księdze No. 12 w Szydłowie 1255 roku w Oktawę Bożego Narodzenia Bolesław xiążę krakowski i sendomirski wraz z matką nadaje Misławice kościołowi inowłodzkiemu, uwalniając to miasto od prewód, chyba wojskowych, od płacenia naraz, strosam, podworowe i stan, od obowiązku powóz, i wszelkiego poddaństwa, od sądownictwa wojewodów i kasztelanów. Obowiązuje ich tylko do równych z innymi kraju mieszkańcami opłat, mogących się ustanowić za zgodą baronów.

(4) Martinus Gallus k. 62.

(5) Thurocz Chronic. Hungar. 58. Narusz. Hist. Pol. T. 3. k. 3. —

(6) Pomiędzy oryginałami oddzielnemi w bibliotece poryckiej pod No. 22. jest przymierze pokoju, 1257 roku przez Kazimierza xięcia łęczyckiego z zakonem teutońskim zawarte, u którego pieczęć 1, w nim te wyrazy: praesentibus nobilibus et honestis Viris, czy mają oznaczać przytomność miast, nie śmiem twierdzić.

(7) Długoss. edit. Lipsien. p. 750. Urbem suam Cracoviensem, Boleslaus ad incrementa, quae sub Polonis et jure Polonico assequi non poterat, jus illi largitur Srzedense (czyli Szrzodense), że najpierwej w mieście wielkopolskiem Srzoda zwanem, zaczęło być znane (seu Teutonicum, advocatumque in ea constituit).

(8) Czacki o Pol. i Lit. Prawach, k. 285. Krzemieniec dawniej ma sobie nadane rządzenie się prawem magdeburskiem, jak Kijów.

(9) Narusz T. 5. k. 46. Prawo Magdeb. X. 2. k. 229.

(10) Czacki o polskich i litewskich Prawach k. 279. T. 1.

(11) Czacki k. 279.

(12) Naruszewicz T. 6. k. 325.

(13) Tenże. T. 6. k. 83. 84.

(14) Czacki 286. 287.

(15) Czacki k. 286.

(16) W prawach miast polskich do władzy rządowej wykonawczej i sądowniczej. Feria 2. intra Oct. Assumpt. B. V. Mariae in Kalisz, Instrumentum homagiale Civitatis Stawiszynensis et Koninensis in Metrica Regni N. 2. tit. Pal. Kalis. — 1374. Feria 8. ante festum S. Bartholo. Instrum. Civit. Kalisz — Constit. Reg. Pol. VI. S. 55. Czacki k. 280.

(17) Oryginałów oddzielnych w bibl. poryckiej liczba 68 roku 1388. Urzędnicy szlachta i cały ogół województw krakowskiego, sędomirskiego, łęczyckiego, zapewniają, że córkę króla Ludwika za dziedziczkę tronu uznawać będą, Strenuis nobilibus et toti Communitati Terrarum N. 69 roku 1383. Wielkopolanie, tron polski zaręczając Maryi, córce Ludwika, kładą warunek, ażeby była koronowaną, w kraju mieszkała, tych ziem do korony węgierskiej nie przyłączała, oraz swobody szlachty i miasta Poznania potwierdziła. U tego oryginału pie. 11. i te w nim słowa: et honestis Viris ac Dominis Consulibus totique Communitati Civita. Posnaniensis promittimus.

(18) Olkusz 14. August w Archiw. kor. — Kraków, Feria 3^a post fes. S. Andreae sub tit. Pal. Cracov. — Lelow, fer. 2. post Dominicam laetare, Cracoviae fer. 3. post Dom. Invocavit, w Archiw kor.tit. Palat. Cracov.

(19) Czacki k. 280. T. 1.

(20) Oryginał w bibl. Poryckiej pod. N. 124 z 38 pieczęciami, w którym te wyrazy: Nos praelati, Nobiles, Civitates — a dalej — sub ratihabitione caeterorum Procerum Militum nobilium Terrigenarum Civitatum.

(21) W bibl. Poryckiej pod N. 136 Oryg. Dyploma 1434 in festo S. Jacobi Apostoli Cracoviae, czyli w dzień koronacyi, którym zapewnia stany, że za dojściem lat 15 potwierdzi prawa i swobody, czego gdyby nie uczynił, mogą się uważać wolnemi od wykonanej przysięgi wierności. Pie. 1. Praelatos et Consiliarios nostros, famososque Civitatum Consules, Juratos et Scabinos et infrascriptos — ac: Cracovien., Posnanien., Lancicien., Bresten., Welunen., Sandecen., Iunivladen., Sanocen., Biecen., Dobrzinen., Gostinen., Wschowen., Szreden., Gnesnen., Wislicen., Pysdren., Wehnen. et Wychan., (sic) ut praefertur Civitatum Consules etc.

(22) W bibl. poryckiej pod No. 142 oryg. roku 1438, którym Władysław III potwierdza prawa i swobody królestwa polskiego, z piecz. 1, w nim Praelati, Comites, Barones, Nobiles, Burgenses, ceterique subditi et incolae.

(23) Oryg. w bibl. poryckiej pod N. 145 z 36 piecz., w którym: Nos principes, Nobiles Civitates, totaque Communitas.

(24) Konst. Vol. 1. k. 114. Czacki k. 280.

(25) Czacki k. 280.

(26) Tenże k. 285.

(27) W bibl. poryckiej Oryginały pod N. 162, 169, 170, każdy z 1 monarszą pieczęcią, w nich: Praelati, Nobiles et Burgenses.

(28) Vol. 1. fol. 173

(29) Vol. 1. fol. 178. Czacki k. 286.

(30) W bibl. poryckiej Oryg. pod liczbą 164 z 19 piecz., ma te wyrazy: Consulesque oppidorum scilicet Osvanczym et Lanthi et eorum Communitates.

(31) Patrz oryg. w bibl. poryckiej pod N. 191 w 1496 z piecz. 1: licet per alias literas tunc universis Civitatibus et subditis etc.

(32) Łaski fol. 141. Czacki T. 1. k. 279.

(33) Oryg. w zbiorze poryc. pod liczbą 203 w roku 1506 z 91 pieczęciami: milites et Communitates Terrarum, ac Civitates de jure et consuetudine ad electionem Regiam pertinentes etc. vocati et avisati.

(34) Forma ich taka: Sigism. I. Consulibus N. N. Famati fideliter dilecti. Instituimus Comitia Petricovia, ad diem S. S. 3 Regum, ut in his, de salute, securitate Regni consultemus, et cum de more sit, quod et Vos de medio vestri Nuntios, ad Conventus Generales mittere soleatis, id circo vobis eundem Conventum glem denuntiamus mandamusque ut ad illum Nuntios vestros mittatis, qui una cum aliis Terrarum Nuntiis, de more consultent, in favorem boni status, et salutis Reipublicae etc. pro Gratia Nostra. Prawa Miast Strona 44.

(35) Jekiel.

(36) Czacki k. 280.

(37) Tenże. k. 281.

(38) Vol. Leg. 1. Czacki k. 279.

(39) W bibl. por. księga oryginałów od 1500 do 1600 roku numer 27.

(40) Czacki k. 281.

(41) Tenże k. 219.

(42) Tenże k. 285.

(43) Tenże k. 281. Prawa miast od 54 do 57 k.

(44) Prawa miast. S. 45 do 49.

(45) Tamże k. 50 do 53.

(46) Konstytucya T. 2. fol. 1241.

(47) W bibl. por. pod tytułem: oryginały za Zygmunta III, sejmy po skończonych podpisach, posłów ze szlachty i marszałka poselskiego, na drugiej stronnicy podpisali się Caspar Gutteter i Stanisław Schembek Posłowie z miasta Krakowa, piecz. 2. Na tymże półarkuszu fracta pagina, zostawiwszy wolne miejsce, gdzie podpis krakowskich miejskich posłów, na drugiej stronie, już w przejeździe podpisali Proconsules et Consules Rae Civitatis Gedanensis. Actum ultima die mensis Augusti Anno Dom. 1593. Gedani. Piecz. 1. — poniżej: — Georgius Amandus, Stanislaus Schultf Internuntii Civitatis Rae Thorunensis. Gedani. 1. 7^bris 1593. Piecz. 2 — Joannes Neudicus, Martinus Sieferd, Internuncii Rae Civit. Elbingensis. Gedani 2. 7^bris 1593. Piecz 2. —

(48) Czacki k. 381

(49) Kons. Vol. IV. k. 1028.

(50) Konst. 1496. 1538. 1611. 1658. 1677. 1678. 1703. i Vol. VIII. fol. 265.

(51) Konst. 1613 tit. lex Sumptuaria 1620 A iż się zagęściło i.t.d.

(52) Bentkowskiego Histor. Lit. Pol. T. 2. k. 95.

(53) Bentkowskiego Histor. Lit. Pol. T. 2. k. 120. Mędrzycki wydal bezimiennie te 4 dzieła, 1. Prawa miast polskich, do władzy prawodawczej i sądowej w Warszawie u Diufura. 2. Wiadomość o pierwiastkowej miast zasadzie w Polszcze i przyczynach upadku, w czasie sejmu 1788 roku zaczętego, podana królowi i stanom. 3. Zbiór praw dla objaśnienia zaszczytów stanowi miejskiemu, ex viribus municipalibus służących, deputacyi od stanów wyznaczonej podany. 4. Prawa miasta Warszawy tejże deputacyi podane 7 Listopada 1789 roku.

---

Zdjęcie: archiwum WCN (aukcja 31)