Uzupełnienia do tomu I i II

---

Uzupełniliśmy już spis Numizmatów, które nam Zygmunt I i Zygmunt August po sobie zostawili; smutnej teraz dopełniamy powinności, wymieniając te, któreśmy postradali i które dziś na Polskiej ziemi już się nie znajdują. Takimi są cztery medale z wizerunkiem Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, które nie dawno w jednym exemplarzu w Nieświerzu się znajdowały i które za naszych czasów do Charkowa uwieziono.

Felix Bentkowski, Autor spisu medalów Polskich, umieścił je w dziele swojem i tak je opisał.

No. 1. Strona główna. Wizerunek męszczyzny nie młodego z długą brodą; twarz w lewo obrócona w zbroi; napis: NICOLAUS RADZIVIL D[ei] G[ratia] OLICAE ET NIESVIEZI DUX; to jest: Mikołaj Radziwiłł z Bożej łaski Xiążę Ołyki i Niświeża.

Strona odwrotna. Herb familii Radziwiłłów, orzeł z rozpostartemi skrzydłami, na piersiach trzy trąby mający i napis: MALA NOSTRA PELLE DEUS; to jest: dolegliwości nasze oddal Boże.

No. 2. Popiersie mocno wypukłe z głową młodego chłopięcia i czapeczką wysoką; napis: NICOLAUS RADZIVIL JUNIOR AETATIS SUAE ANNO V. (1554); to jest: Mikołaj Radziwiłł młodszy w piątym roku wieku swego 1554.

No. 3. Strona główna. Medalik mały z głową młodego chłopca i napis: NIC[olaus] CHRIS[tophus] RADZIVIL D[ei] G[ratia] DUX DE OLICA; to jest: Mikołaj Krzysztof Radziwiłł z Bożej łaski Xiążę na Ołyce.

Strona odwrotna. Herb Radziwiłłów i napis w około: ET NISVIECH COMES INSCHIDLOVIECZ; to jest: (w uzupełnieniu strony głównej) i Nieświeżu, Hrabia na Szydłowcu.

No. 4. Strona główna. Popiersie młodego Polaka bez brody z wąsem, z boku widziane, z krezą do koła szyi, napis: NICOLA[us] CRIS[tophus] RADZIVIL D[ei] G[ratia] OLICAE ET NISVIERZ DUX; to jest: Mikołaj Krzysztof Radziwiłł z Bożej łaski Xiążę na Ołyce i Nieświeżu.

Strona odwrotna. Herby domu Radziwiłłowskiego, orzeł, na jego piersiach tarcza na 4 pola podzielona, napis: DONEC PERFICIAT; to jest: dopóki nie dokona.

---

Wspomnione dopiero medale dowodzą świetność domu Radziwiłłów, jego dostatki, zamożność i dążenie ku rozkrzewieniu w Litwie nauk i kunsztów.

Zważając, że w ciągu czterdziestoletniego panowania Zygmunta I siedm tylko mamy medalów, które nam rysy twarzy tego Monarchy przedstawiają; zastanowić się należy, że dom Radziwiłłów posiadał cztery Numizmata z wizerunkiem Mikołaja Radziwiłła, pomiędzy którymi są dwa wyobrażające tego Xiążęcia w dziecinnym jeszcze wieku.

Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, syn Mikołaja Czarnego, Wojewody Wileńskiego, odznaczył się w Litwie, pod względem nauk i wewnętrznej kraju tego administracyi.

Znany jest on powszechnie pod nazwiskiem Sierotki, nie dla tego, aby go rodzice w młodym wieku odumrzeć mieli, lecz na pamiątkę przychylności, jaką mu w jego dzieciństwie okazał Zygmunt August, Król Polski. Zdarzyło się bowiem, że w czasie wesela jednego z znakomitych Panów Litewskich, gdy dworzanie Radziwiłłowskiego dworu wszyscy się byli porozchodzili, młody Xiążę sam tylko w pałacu Królewskim pozostał. Powracając Zygmunt August do swoich pokoi, spotkał tam rozkwilone dziecko, a litując sie nad jego łzami zawołał: "sierotką jesteś" i odtąd go też Sierotką nazywano.

W pierwszej młodości Mikołaj Krzysztof Radziwiłł za przykładem ojca przyjął był wyznanie Kalwina, lecz wkrótce potem, to jest w 19 roku życia powrócił do Kościoła katolickiego i tak gorliwym stał się jego zwolennikiem, że jak Archiwa Nieświeżskie świadczą, pięćdziesiąt cztery tysięcy czerwonych złotych wyłożył na wykupowanie exemplarzy Biblii, którą jego ojciec w języku Polskim w duchu reformacyi był wydał. Dzieło to, znane pod nazwiskiem Biblii Radziwiłłowskiej dziś jest bardzo rzadkiem.

W oblężeniu Połocka, za panowania Króla Stefana, Xżę Radziwiłł ciężko w głowę ranionym będąc, ślub uczynił, że pielgrzymkę do Jerozolimy odbędzie i w roku 1582 zamiar ten uskutecznił. Opis jego podróży, pod nazwiskiem peregrynacyi, po kilka razy na obce tłumaczony języki, liczy się do lepszych tego rodzaju dzieł w XVI wieku.

Za powrotem do Ojczyzny Xżę Radziwiłł cały się poświęcił naukom i administracyi kraju swego.

Założona przez niego w Nieświeżu cytadela zaświadcza jego gorliwości o bezpieczeństwo kraju i znajomość sztuki wojennej. Równy zaszczyt mu czyni zdzięta jego nakładem mappa W. Xsięstwa Litewskiego i Żmudzi, która się dotąd w zbiorach kart jeograficznych XVI wieku mieści. On pierwszy w Litwie we wszystkich dobrach swoich drogi prostować, naprawiać i drzewami obsadzać kazał, on nakoniec wzniósł znaczną ilość murowanych budowli i zakładów miłosiernych, które pamięć jego niezagasłą przechowują. Gorliwy ten obywatel o dobro kraju swego zszedł z tego świata w roku 1616.

Uzupełnienia do tomu III

---

Biskup Albertrandi w rękopiśmie swoim o medalach polskich o dwóch jeszcze wspomina, które tak opisuje:

Pierwszy. Strona główna. Napis sam: MICHAEL PRINCEPS LUBOMIRSKI LAPIDEM PRIMUM HUIC ECCELSIAE IMPONI FECIT A. D. 1711 D[ie] 14 JULII DAMBROVIAE. (Michał xiążę Lubomirski kamień węgielny tego kościoła położył roku 1711 dnia 14 Lipca w Dąbrowie.

Strona odwrotna. Także sam napis: IN HONOREM S. S. TRINITATIS REGNANTE AUGUSTO II R[ege] P[oloniae] PRAESENTIBUS NICOLAO SPINOLA NUNTIO APOSTOLICO ET CASIMIRO LUBIENSKI EPISCOPO CRAC[oviensi] D. S. (Na cześć Świętej Trójcy, za panowania Augusta II króla polskiego, w przytomności Mikołaja Spinoli, nuncyusza apostolskiego Kazimierza Łubieńskiego, biskupa krakowskiego).

Drugi. Strona główna. Popiersie mężczyzny, głowa w peruce ozdobnie trefionej, twarz z prawej strony, zbroja okazała z głową Meduzy na piersiach, z boku cząstka płaszcza widziana i napis do koła: JOSEPHUS KOS PALATINUS LIVONIAE. (Józef Kos, wojewoda inflantski).

Strona odwrotna ma być wybornej roboty, w średnicy przeszło dwa cale.

Medalów tych nigdzie nie widzieliśmy, opis ich przecież dla pamięci tu umieszczamy.