strona główna przedmowa indeks nazwisk indeks legend recenzje uzupełnienia szukaj
 
 

Medale z panowania Stanisława Augusta

No. 541.

Głowa króla z prawej strony, w podeszłym już wieku udana, z wieńcem dębowym, włosy na kark spadające, na szyji wstęga i gwiazda orła białego. Napis do koła: STANISLAUS AUGUST[us] D[ei] G[ratia] REX POLON[iae] M[agnus] D[ux] L[ituaniae] PATRIAE PARENS. To jest: Stanisław August z bożej łaski król polski, wielki xiążę litewski, ojczyzny ojciec. Pod szyją litera mincarza I. P. H[olzhäusser].

Strona odwrotna: Kula ziemska, na której herby polski i litewski, i w środku ciołek; nad nią korona murowa i cyfra Chrystusa Pana XP. Obok geniusz trzyma jedną ręką nad tą cyfrą czapkę wolności, drugą gałązki; u stóp jego jarzmo i pęta pokruszone, po drugiej zaś stronie kuli są fasces rzymskie. U góry jest oko Opatrzności. Napis w otoku: TERRORE LIBERA. To jest: Wolna bojaźni. W odcinku: EX PERHONORIFICO COMITIORUM DECRETO D[ie] III. MAY[i] MDCCXCI. To jest: Chlubnym sejmu dekretem dnia 3 Maja l791.

Na krawędzi podstawy: I. P. HOLZHEY[ser] FEC[it] [zrobił].*

* w rzeczywistości: I. [Johann] G. [Georg] HOLZHEY FEC[it]. {red.}


Czuł naród polski potrzebę nowej konstytucyi. Wojsko, za czasów Augusta II zwinione, nie dochodziło 18,000 ludzi. Wszystko było zwątlonem i ujarzmionem. Zastarzałe przesądy, zgubną rozprzestrzeniały niemoc i nieład upowszechniały. Po sejmie 1768 roku Katarzyna II w Krymie zjechała się z cesarzem Józefem IIm. Król polski widział sią z nią także w Kaniowie. Tam mowa była o pomnożeniu wojska polskiego i wspólnem przeciw Turkom działaniu. Król pruski z Anglią zawady knował zamysłom dwóch cesarskich tronów, 30,000 wojska pruskiego na granicach Polski rozłożył, odciągając od związku z Rossyą, namawiając do skojarzenia się z sobą. Dwór saski okazywał sposób myślenia zgodny z polityką Prus. Nie przywiązujący sią do żadnej strony obywatele, tę jedyną chwilę upatrywali dogodną do ustalenia rządu i ratowania ojczyzny. Tak przygotowane umysły sprawiły, że sejm pod konfederacyą w roku 1788 zaczęty, mógł działać szczęśliwie, zwłaszcza oparty na zawartem z królem pruskim przymierzu. Odmówienie Gdańska i Torunia, władcę Pruss ostudza. Przewrotnych osób wybiegi trwonią czas drogi. W podwójnym dopiero składzie i kiedy zaczęła już się okazywać niebezpieczna dla kraju burza, pomyślano o trwałej budowie rzpltej. Projekt deputacyi nie przypadał wszystkim do smaku i z pewną nieśmiałością był rzucony. Gorliwi udali się do króla, który ufnością ich ośmielony, zajął się tem chętnie i rys ustawy rządowej podał, mieniąc go życzeniem serca swojego, marą przywiązanego do krają obywatela. Tak mało król śmiał ufać, ażeby to ważne przedsięwzięcie mogło być do skutku przywiedzionem. Zdania celniejszych w narodzie mężów ośmieliły monarchę, a prawo to wydoskonalone zostało ich uwagami. Przygotowano umysły, usunięto przeszkody i w dniu 3 Maja 1791 roku, z powszechnym zapałem, uchwalono i zaprzysiężono ustawę rządową, której treść tu mieścimy.

§. I. Religia katolicka jest panująca. Przejście do innej karom podlega. Pokój w wierze, i opieka rządowa, wszelkim wyznaniom zapewniona.

§ II. Przywileje szlachty, własność ich i wolność obywatelska zachowane. Obrona swobód i niniejszej ustawy cnocie ich i męztwu powierzoną zostaje.

§. III. Prawa miast stwierdzone.

§. IV. Włościan pod opiekę rządu krajowego przyjęto, umowy z nimi zawierać miane, za obowiązujące uznano. Każdy, co na ziemi polskiej stanie nogą, jest wolnym.

§. V. Rząd kraju składać się ma: z władzy prawodawczej, w królu i straży, sądowniczej w juryzdykcyach.

§. VI. Sejm z izby poselskiej i senatorskiej złożony, pod przewodnictwem króla, większością głosów stanowić ma wszystko. Projekta izbie poselskiej podane, przez nią przyjęte, król w senacie sankcyonuje, albo do przyszłych odeśle obrad. Sejm zawsze ma być gotowym. Prawodawczy i ordynaryjny, co dwa lata będzie zwoływany. Nadzwyczajny, w pewnych tylko zdarzeniach. Prawo o sejmikach potwierdzone. Liberum Veto, konfederacye, na zawsze zniesione. Przejrzenie i poprawa konstytucji co 25 lat, w nadzwyczajnym sejmie, ma następować.

§. VII. Władza wykonawcza, nie może praw stanowić, ani tłumaczyć, poborów nakładać, długów publicznych zaciągać, rozkładu dochodów skarbowych, przez sejm zrobionego, odmieniać, wojny wydawać, pokoju, traktatu, i żadnego dyplomatycznego aktu, definitive zawierać; wolno jej tylko będzie, tymczasowe z zagranicznymi prowadzić negocyacye.

Tron polski ma być elekcyjnym co do familii. Dynastya przyszłych królów bierze początek w osobie Fryderyka Augusta Elektora, który gdyby nie miał potomków płci męzkiej, mąż przez elektora i sejm wybrany córce jego, infantce polskiej, Maryi Auguście Nepomucenie, zaczynać ma linię następstwa; po wygaśnieniu której, inne plemię na tron wzniesione zostanie. Każdy król, zaprzysięże konstytucyę niniejszą, i Pacta Conventa, z dzisiejszym elektorem umówić miane. Osoba króla, święta i nieodpowiedzialna. Dochody i prerogatywy, jak będą w paktach opisane, mają być nietknięte. Wszelkie akta publiczne, sądy, monety, pod królewskim iść powinny stęplem. Król ma władzę przebaczenia, wyjąwszy zbrodnie stanu. Rozrządza siłą zbrojną krajową. W czasie wojny, mianuje kommendantów wojska, patentuje officerów, stanowi urzędników, biskupów, senatorów, podług opisu prawa, oraz ministrów.

Straż, czyli rada królewska, składać się ma z prymasa, który przez pierwszego biskupa zastępowany być może (ci jednak rezolucyi podpisywać nie mogą), z 5 ministrów, to jest: policyi, pieczęci, wojny, skarbu, i spraw zagranicznych, i 2 sekretarzy. Jeden z nich protokół straży, drugi cudzoziemskich interessów, ma utrzywymać.

Następca tronu, wyszedłszy z małoletności, po zaprzysiężeniu konstytucyi, bez stanowczego jednak głosu na wszelkich posiedzeniach straży, przytomnym być może. Marszałek sejmowy, jako na dwa lata wybrany, zasiada w straży, niewdając się w jej rezolucye, w tym jedynie celu, ażeby mógł, chociażby i król wzbraniał się, nadzwyczajny sejm zwołać, w gwałtownej potrzebie, do prawa narodów ściągającej się, jako to w przypadku wojny ościennej, w zdarzeniu wewnętrznego zamięszania grożącego rewolucyą lub kollizyą między magistraturami, w widocznem niebezpieczeństwie powszechnego głodu, śmierci króla, lub niebezpiecznej jego choroby. Wszystkie rezolucye w straży roztrząsane będą. Decyzya królewska przeważa; wychodzi z podpisem króla i jednego ministra; i wtenczas jest obowiązującą. Gdyby żaden z ministrów, podpisać jej nie chciał, odstąpi król od swej decyzyi. Jeśliby przy niej się opierał, marszałek sejmowy upraszać będzie o zwołanie sejmu gotowego, co gdyby król spóźniał, marszałek sam to spełnić powinien. Król dobiera na 2 lata ministrów, do zasiadania w straży, może ich zatrzymać i dalej. Gdyby na sejmie dwie trzecie części sekretnych głosów, żądały odmiany ministra w straży lub urzędzie, król go usunie. Ministrowie gdy będą oskarżeni przez deputacyą (do examinowania ich czynności wyznaczoną) o przestępstwo prawa, mają odpowiadać z osoby i majątków, a większość głosów, złączonych izb sejmu, odda ich pod sąd sejmowy. Kommissye edukacyi, policyi, wojska, skarbu, do których kommissarze przez sejm wybierani będą, straży posłuszne być mają. Porządkowe kommissye, należą równie do dozoru straży i odbierać będą rozkazy, przez wspomnione, pośrednicze kommissye.

§. VIII. Sądy pierwszej instancyi, będą w każdem województwie, ziemi i powiecie, od nich appelacye iść mają do trybunałów. W obu juryzdykcyach, sędziowie wybrani będą na sejmikach. Miasta, mają dla siebie przepisane prawem sądy, referendarskie są dla wolnych włościan. Sądy zadworne assessorskie, relacyjne i kurlandskie są zachowane. Kommissye wykonawcze, mają moc sądzenia w tem, co należy do ich wydziału. Sąd sejmowy, o występkach przeciw narodowi i królowi stanowi. Nowy kodex praw cywilnych i kryminalnych, będzie spisany.

§. IX. Straż będzie razem regencyą, mając na czele królową albo prymasa. Regencya ma miejsce w czasie małoletności króla (do lat 18), w razie pomieszania zmysłów króla, przez trzy czwarte części na sejmie uznanej, lub gdyby panujący na wojnie był wzięty. Regencya, na każdym sejmie ordynaryjnym, z osób i majątków ma odpowiadać.

§ X. Za rządu króla monarcha ze strażą i z wyznaczonym od stanów dozorcą, wychowaniem synów królewskich, trudnić się będzie. Za czasów regencyi dozorca z nią równie. — Trzymać się oni będą planu, przez kommissyą edukacyjną przepisać mianego, i sejmowi zdawać sprawę z postępowania uczniów.

§. XI. Naród jest obroną kraju; wojsko, wyciągiem siły narodu, powinno wykonać przysięgę na wierność krajowi i panującemu i na obronę konstytucyi. Użytem być może na ogólne bronienie państwa, na straż fortec lub granic, i na pomoc prawu, gdyby kto nie był posłusznym.

§. XII. Wszelkie prawa przeciwne tej konstytucyi, są zniesione; opisy szczególne nastąpią, i tę część niniejszej ustawy, składać mają. Władza wykonawcza, obowiązki swe natychmiast rozpocznie. Przysięgę wykonywają stany sejmujące, spełnią ją wszelkie kommissye i juryzdykcye sądowe, oraz wojsko całe. Dzień 8 Maja, wiecznie na obchód ustanowienia tej konstytucyi i dziękczynień za to Bogu przeznaczony, którego Świętej Opatrzności zostanie wzniesiony kościół, jako ślub wszystkich stanów. — Zasiewających nieufność, przeciwnie tlumaczących tę konstytucyą, wzniecających rokosz lub konfederacyą, gotowy zawsze sąd sejmowy niezwłocznie ma sądzić.

Cały naród przyjął tę ustawę z radością, poklaskiwali jej sławni Europy mężowie, Burke, Fox, Tomas Payne, Sieyes, Volney, Makintosz, sam nawet Herzberg. Dobroci jej, najlepszem przekonaniem, że w tak krótkim przeciągu czasu weszło do kraju więcej jak 100,000 ludzi, przybierających tę nową ojczyznę, za swoję własną. Lecz niestety, zbyt krótko trwała budowa szczęścia niniejszych i przyszłych pokoleń; silniejszą uderzona mocą wstrząsnęła się i upadła. Zwaliska jej pomnikiem są dobrych chęci, i przekonaniem dla całego świata, że Polacy, chociaż za późno, ale mądrze pracowali nad wykorzenieniem bezprawiów i nieładu i zagruntowaniem dobrego rządu (a) u siebie.

Medal ten allegoryczny, zdaje się być obcej ręki i obcej mennicy dziełem.


(a) Obszerniejsze kto chce powziąć w tym przedmiocie wiadomości, niech czyta wyborne i pięknie napisane dzieło: O ustanowieniu i upadku Konstytucji Polskiej 3 Maja 1791 r.


Zdjęcie: archiwum WCN (aukcja 52)