Medale z panowania Stanisława Augusta

No. 585.

Popiersie męzkie, włosy gładko zaczesane, twarz z lewej strony, suknia francuzka, na której ordery orła białego i Świętego Stanisława.

Napis w otoku: STANISL[ao] MAŁACHOWSKI REFEREND[ario] REG[ni] MARESCHAL[co] COMIT[iorum] ET CONFOEDER[ationis] POLON[icae]. To jest: Stanisławowi Małachowskiemu, referendarzowi koronnemu, marszałkowi sejmu i konfederacyi polskiej. — Pod ramieniem cyfra mincarza I. P. H[olzhäusser] F[ecit] [zrobił.]

Strona odwrotna. Sam napis: QUOD IN GERENDO MUNERE MARSCHALCI COMITIORUM VIRTUTE PRUDENTIA ET EXEMPLO MULTA MALA AVERTIT A REPUBLICA PLURIMA BONA CONTULIT IN PATRIAM EGREGIO CIVI HOCCE MONUMENTUM GRATUS DICAT S[tanislaus] A[ugustus] R[ex] A[nno] MDCCXC. To jest: Ze w sprawowaniu urzędu marszałka sejmowego, przez cnotę, roztropność i dobry przykład wiele złego odwrócił od rzeczypospolitej, wiele dobrego ojczyznie sprawił, przezacnemu obywatelowi tę pamiątkę ofiaruje wdzięczny król Stanisław August roku 1790.

Stanisław Małachowski syn Jana Małachowskiego kanclerza wielkiego koronnego i Anny z Humieckich, wojewodzianki podolskiej, kilkakrotne był deputatem, potem marszałkiem trybunału, dalej referendarzem koronnym, któremu to urzędowi sądownictwo i opieka ludu miejskiego i rolniczego dawnemi prawami poruczona była. Wraz z innymi sędziami w assessoryi, uwiedziony zdradliwej rzeczy wystawieniem z jednej, nieprzytoczeniem dowodów obronnych z drugiej strony, podpisał niesprawiedliwy wyrok; przekonawszy się o tem że zbłądził, skrzywdzonym kilkadziesiąt tysięcy, o które była sprawa, z własnych dochodów wyliczył.

Rozszedł się odgłos pięknego czynu i sprawił, że w najzawilszych sporach, polubownym sędzią wzywany bywał. Dobroczynny i dla tej klassy, w narodzie naszym uciśnionej często, częściej zaniedbanej, przed 20 laty jeszcze, obdarzył wolnością włościan dóbr swoich. W testamencie, na każdy klucz 60,000 złp. przeznaczył, ażeby od nich dochód służył za fundusz utrzymania lekarza i apteki dla kmiotków.

Często posłem na sejm, radcą przy boku króla bywał; lecz najświetniejszą epoką życia jego był sejm konstytucyjny. Gdy zajaśniała chwila, w której ojczyzna otrząsnąć się mogła z bezprawiów obcej przemocy i stać się rządną, niepodległą, oczy wszystkich ku niemu się zwróciły, jemu głos powszechny ster obrad przeznaczył. Ileż to prac, trudów, niespokojności, potrzeba było ponosić? jaką stałość i tęgość duszy mieć należało, a razem jak wiele trafności ażeby otwarte i skryte przeszkody usuwać, dumnych ugłaskać, bojażliwych ośmielić, niepewnych i wahających się zgruntować, dobrych i cnotliwych poznać i ocenić, wszystkich umysły, zdania i serca w jedno skojarzyć, gorliwością o dobro kraju, jaką sam pałał przejąć, ogrzewać, ożywić. Wymowa jego nie była grzmiąca doborem słów hucznych, ani starał się łudzić i mamić pozornem rozumowaniem lub ujmować stylem kwiecistym i wykwintnym; wymowa jego była czysta i prosta, jak dusza, a głos cnotliwego, skromny, niewyszukany, za serce chwytał i przekonanie wrażał. W zagajeniach swych do zgody zachęcał, nieczynność wyrzucał, o niebezpieczeństwach ostrzegał. Pamiętną sessyę dnia 5 Maja 1791, temi rozpoczął słowy:

"Wyobraźmy ją sobie (ojczyznę) przed trzema wiekami, świetną i wyrównywającą innych państw potędze; została potem własnych błędów i obcych zaborów smutną ofiarą. Kraj padł łupem chciwości, obywatele wzgardą byli okryci, własność ich ku wygodzie obcych służyła. Niech nieba odwrócą od nas klęski, które nam i teraz grożą!"

Dnie nadziei, szczęścia i swobody zbyt krótko trwały! Nastała wojna; Stanisław August ociągał się prowadzić ją dzielnie i sam do obozu jechać, z powodu, jak mówił, niedostatku pieniędzy. Usłyszawszy to Małachowski, rzekł: "Oto składam teraz milion na zaradzenie temu niedostatkowi, a w kilka dni złożę więcej."

Zabierającemu się przystąpić do konfederacyi targowickiej królowi odradzał to Małachowski, a kiedy od niej powściągnąć nie mógł, w dniu 25 Lipca, zaniósł protestacyę, w której wyrażał: "Że akt targowicki niesie przed sobą ogień i miecz obcy, za sobą anarchię, dependencyę i zgubę ojczyzny; że gdy król wedle prawa sejmu nie zwołał, że gdy się do przyjęcia związku targowickiego skłania, on oświadcza, że sejm i konfederacya warszawska w prawie swojem nieustają."

Opuścił nieszczęsną ziemię, którą obcy z orężem naszli, a swoi nie bronili; wyjechał za granicę, potem spokojnie w domu przebywał. Znacznej części majątku zaboru doznał, postradał nawet osobistą wolność, przez 8 miesięcy w Krakowie w politycznym areszcie zatrzymany.

Kiedy Francuzi u brzegów Wisły i Niemna stanęli, jemu ster tymczasowego rządu powierzony został. Utworzone przez zwycięzcę xięstwo warszawskie oddano władzy króla saskiego. Nowy monarcha Arystidesa polskiego mianował pierwszym wojewodą i prezesem senatu. I tu Małachowski stał się dobroczyńcą kraju całego; kiedy albowiem dwór wiedeński soli dla xięstwa bez dostatecznych zapewnień dawać niechciał, on, zubożały skarb ratując, kaucyę na dobrach swych zapisał i tym sposobem w pierwszą potrzebę wszystkich tej ziemi mieszkańców opatrzył (a). Dokonał chwalebnego życia 29° Grudnia 1809 roku, przeżywszy lat 74, od każdego oplakiwany Polaka.

(a) Szczegółów szukałem w znanem dziele o ustanowieniu i upadku konstytucji 3 Maja 1791, w dziennikach sejmowych i kazaniu na uroczystych exekwiach za tego męża, w Krakowie przez x. Augustyna Lipińskiego mianem, którego text stosowny, piękny i wspaniały: Nam ignoratis, quoniam Princeps, et maximus, cecidit hodie in Israel? 2 Reg. 3.

Zdjęcie: archiwum WCN (aukcja 48)